De Atelier Sessie over Reflectie komt eraan, waarin we vanuit reflecteren en kunst kijken naar de Future of Work. In deze blog neem ik jou mee langs mijn gedachten over reflecteren en kom tot het inzicht dat er een nieuw romantisch perspectief naast het huidige klassieke perspectief nodig is om ons mens zijn nu en in de toekomst ruimte te geven. Deze blog is dan ook de start van een zoektocht in een reeks van blogs. Deze reflectie op reflecteren heeft veel losgemaakt! Ben je ook geïnteresseerd in kunst-reflectie-werk, meld je dan aan voor de volgens Atelier Sessie van ArtOfAgile op 3 september van 18.00 – 21.00 uur. Dan nu de eerste blog..
reflecteren en retrospectives
Bij aanvang van het initiatief ArtOfAgile dacht ik bij reflectie en agile als eerste aan de retrospectives. Reflectie beschouwde ik toch in eerste plaats als terugblikken. In een agile werkomgeving doen we dat in belangrijke mate tijdens de retrospective aan het einde van een sprint. Reflectie is een logisch vervolg op observeren. Wanneer we iets zien vinden we er bijna automatisch wat van, als de reflectie van licht in een spiegel. Reflecteren is een vorm van leren en meestal gaat dat gepaard met terugkijken op ervaringen. Door te reflecteren maak je in die zin een verbinding te maken tussen wat je hebt gedaan en wie je bent. Reflecteren kan zo bijdragen aan het oplossen van concrete problemen en vraagstukken een aan het onderzoeken van dieperliggende kwesties. Reflecteren kun je alleen doen of met anderen, bijvoorbeeld in een agile team.
we zijn wezens in wording
Terwijl de reflectie zo op het eerste gezicht gebaseerd is op ervaringen, is de uitkomst vrijwel altijd op de toekomst gericht. In een retrospective kijken we terug naar de voorafgaande sprint om te verbeteringen te implementeren gedurende de volgende. Vrij naar het werk van de filosoof Heidiger: de mens is altijd in wording. De mens is het enige levende wezen die bewustzijn van tijd heeft en zijn intenties op de toekomst richt. Techniek staat volgens Heidiger het collectieve geheugen en leren ten dienst. Wanneer we met techniek het verleden kunnen vasthouden, versnelt het collectieve leerproces Ooit is het schrift een startsein geweest om notities te maken die later – ook door anderen - gebruikt konden worden. Het collectieve leerproces is met technische revoluties als de boekdruk kunst versneld. De afgelopen 25 jaar heeft de mensheid een transformatie doorgemaakt ten gevolge van digitalisering, waardoor kennis vastleggen, verspreiden hergebruiken bijna vanzelfsprekend is geworden. Momenteel zitten we nog maar aan het begin vaneen periode van revolutionaire ontwikkeling waarbij de impact van nog nauwelijks kunnen voorstellen van machine learning, artificial intelligence, data analytics, nanotechnologie en robotisering op alle facetten van ons leven en werk. Wat gaat die revolutie betekenen voor ons leren, ons collectieve geheugen onze reflectie?
klassiek reflecteren versus romantisch reflecteren
De letterlijke betekenis van reflecteren is het terugkaatsen of terugbuigen van een beeld. Reflecteren komt van het Latijnse woord re-fléctere; terugbuigen, het betekent zowel weerspiegelen, terugkaatsen, als bespiegelend overwegen. De associatie reflectie en kunst leek mij bij start ook intuïtief logisch, als ik denk naar de impact van een bezoek aan een museum op mij heeft of het lezen van een roman.
Toch is er een wezenlijk verschil tussen mijn bespiegeling in het museum en mijn bespiegelingen met mijn team op het werk. Om dat verschil te duiden maak ik gebruik van het verschil tussen romantische en klassieke benadering die Robert Pirsig gebruikt in zijn roman Zen en de kunst van het motoronderhoud.
In deze romans stelt Pirsig een klassiek begrip van de wereld vooral als de onderliggende vorm zelf, in termen van wetten, systemen en regels. Het romantische begrip daarentegen ziet de wereld vooral in termen van onmiddellijke verschijning. Als je een motor, een mechanische tekening of een elektronisch schema aan een romanticus zou laten zien, is het onwaarschijnlijk dat hij er veel interesse in zou hebben. Het heeft geen aantrekkingskracht omdat de realiteit die hij ziet de oppervlakte ervan is. Saaie, complexe lijsten met namen, lijnen en nummers. Niets interessants. Maar als je dezelfde blauwdruk van het schema zou tonen aan een persoon met een klassieke inslag dan zou hij er door gefascineerd kunnen raken, omdat hij ziet dat binnen de lijnen en vormen en symbolen een enorme rijkdom zit aan de onderliggende vorm.
De romantische modus is vooral inspirerend, fantasierijk, creatief, intuïtief. Gevoelens overheersen in plaats van feiten. 'Kunst' is in tegenstelling tot 'wetenschap' romantisch. Het gaat niet over rede en wetten. Het komt voort uit gevoel, intuïtie en esthetisch geweten. De klassieke modus gaat daarentegen uit van rede en wetten die vorm geven aan denken en gedrag.
ruimte voor humani-tijd?
De indeling klassiek – romantisch doet denken aan de indeling systeemwereld – leefwereld waarbij de verwaarlozing voor de leefwereld de laatste jaren aandacht krijgt. Onze eigen ervaring lijkt namelijk bijna losgeraakt van dit systeemleerproces, alsof het een eigen ontwikkeling doormaakt. Joke Hermsen doet in boeken als Stil de tijd en Kairos een oproep tot verstilling en aanroepen van onze creativiteit en humaniteit. Je zou bijna kunnen zeggen: is er in deze voortrazende technologische ontwikkeling nog humani-tijd? Hoe moet ik mij als individu verhouden tot een technologische ontwikkelingen die menselijkerwijs niet bij te houden is?
Als voor reflectie ervaring nodig is, wat doet dan de kwaliteit van de reflectie met mij als de ervaring steeds abstracter – klassieker - wordt en buiten mij plaatsvindt? Amper een eeuw geleden was je als boer rond de klok druk in de weer met het verbouwen van gewassen of het houden van dieren voor de slacht. Het zal niet lang meer duren wanneer het totale proces van productie van voedsel zo gedigitaliseerd is dat zeer beperkte menselijk handelen nodig zal zijn., dat ook nog eens op afstand en abstract zal zijn Voor vele andere werkprocessen geld het zelfde en de contouren daar van zijn in de logistiek al lange tijd merkbaar. Na de robotisering van de auto productie volgt al snel de zelfsturende auto, trein, bus, vliegtuig. Drones worden ingezet in oorlogsconflicten en voor bewakings- en monitoringsdoeleinden. De controles op deze controles kunnen we weer aan machines overlaten. De zorg kan met digitale ondersteuning veel exacter en preventiever werken. De uitgebreide zorg die 25 jaar geleden nodig was, wordt al maar minder.
op zoek naar de romantische reflectie
Hoe ziet werk en leven er uit in 2050? Is er voldoen ruimte voor de romanticus? Is er voldoende ruimte voor de kunst in ons werk en leven naast de wetenschap? Ik voel een intuïtieve noodzaak om te onderzoeken hoe reflectie en kunst zich tot elkaar verhouden, alvorens de betekenis daarvan in ons werk te kunnen duiden. Mijn reflectie op reflectie leidt tot het vermoeden dat ik een vooringenomen klassiek begrip van reflectie (terugkijken op ervaring met het oog op een verbetering) moet afpellen en eerst een romantisch begrip van reflectie zal moeten construeren. In de komende blog zal ik dat romantische begrip proberen te verwoorden en te verbeelden. Om daarna te kijken hoe een reflectie in de huidige werksituatie volgen een romantisch perspectief vorm gegeven kan worden,
Want welke weg ik kies Hij leidt naar hier Geschiedenis herhaalt zich nooit Maar rijmt altijd een keer
Uit: Oostende (Spinvis)